Κρίση είναι το σημείο όπου κάτι κρίνεται.
Συνοδεία στην κρίση σημαίνει συμπόρευση σε μια ακραία βιωματικά στιγμή συνολικής επαναξιολόγησης και αποφάσεων και προϋποθέτει την πίστη στην παραπάνω παραδοχή: ότι πρόκειται για μια κομβική στιγμή στην ανθρώπινη ζωή όπου κάτι κρίνεται. Άρα, πραγματοποιείται μια υπέρβαση των προηγούμενων κεκτημένων, προς αναζήτηση νέων μορφών: ζωής, σχέσεων και αισθημάτων.

Πράγματι σε επίπεδο μιας πρώτης παρατήρησης, μια ακραία ψυχική εμπειρία, μια στιγμή “ψυχιατρικής – θεωρούμενης – κρίσης” εμπεριέχει πρωτίστως το χαρακτηριστικό της υπέρβασης των συνηθισμένων αισθήσεων, υπέρβασης των συνηθισμένων συμπεριφορών, υπέρβασης των συνηθισμένων αλληλεπιδράσεων, κινήσεων και λόγων.

Το άτομο που αποφασίζει να εισχωρήσει σ’ αυτήν την σφαίρα της εμπειρίας αισθάνεται, σκέπτεται, συμπεριφέρεται, κινείται και μιλά – κατά το διάστημα της κρίσης – με διαφορετικό από τον συνηθισμένο του και γενικά συνηθισμένο τρόπο. ΚΡΙΝΕΙ όλα τα προηγούμενα, αλλάζει οπτική γωνία και αξιολογεί με διαφορετικό τρόπο. Και ΚΡΙΝΕΤΑΙ αυτή τη φορά όμως με βάση τα προηγούμενα, με βάση την προηγούμενη οπτική γωνία και την παλιά αξιολόγηση. Και ως εκ τούτου ΚΡΙΝΕΤΑΙ ως αποκλίνων, άρα και AΡΡΩΣΤΟΣ. Και αντιμετωπίζεται ως κάποιος που πρέπει να αλλάξει και μάλιστα όσο το δυνατόν γρηγορότερα.

Η Κρίση δεν είναι σ’ αυτόν τον τρόπο σκέψης μια γόνιμη στιγμή, αλλά μια προβληματική έκφανση, πλήγμα στην τρέχουσα πραγματικότητα, προσβολή και γι αυτό άμεσα κατασταλτέα. Για να παραμείνουμε ως κοινωνία politically correct την βαφτίζουμε “ασθένεια”, κι έτσι παίρνουμε το δικαίωμα μιας ανθρωπιστικά ενδεδυμένης αυθαίρετης επέμβασης στο αλλότριο βίωμα.

Συνοδεία στην κρίση σημαίνει το ακριβώς αντίθετο. Σημαίνει μια καταρχήν βασική παραδοχή ότι:

οι υπερβάσεις που εκτυλίσσονται μπρος στα μάτια μας είναι φορείς νοημάτων,

ότι η ακρότητα που παρατηρούμε είναι στιγμή νέων ταξινομήσεων και οδηγεί σε νέες αποφάσεις,

ότι τα πρόσωπα που έχουμε μπροστά μας είναι αγωνιστές και αγωνίστριες για μια πιο ποιοτική υπαρξιακά ζωή των ιδίων και των οικογενειών τους.

Αυτός είναι ο λόγος που η “Συνοδεία στην κρίση” θέλει να προστατεύσει τα πρόσωπα και το βίωμα από την καταστολή και να δημιουργήσει το χώρο ασφάλειας που είναι αναγκαίος για το ξετύλιγμα και την ολοκλήρωση της βαθύτατης αυτής διεργασίας μετάβασης, που είναι η ψυχωσική κρίση.

Βίαιες παρεμβάσεις στην πορεία αυτή (ψυχιατρικοί εγκλεισμοί, αναγκαστική χορήγηση ψυχοφαρμάκων και κάθε άλλου είδους καταστολή) αναστέλλουν την πορεία της υπαρξιακής αυτής διεργασίας, στρέφουν την προσοχή του ενδιαφερομένου στην άμυνα απέναντι στην άσκηση βίας εναντίον του και οδηγούν σε επαναλαμβανόμενα τραύματα τον ενδιαφερόμενο και την οικογένειά του σε βαθμό διάλυσης των σχέσεων.

Παραδείγματα συνοδείας στην κρίση αποτελούν:
προγράμματα τύπου

• Σωτηρία,
• Σπίτι φυγής,
• Καλύβα των κρίσεων και
• ο Ανοιχτός Διάλογος του ΣεΪκούλα.

Όλα αυτά τα προγράμματα προσπαθούν να διασφαλίσουν έναν χώρο ανεκτικό και εμπεριεκτικό για τα εν κρίσει πρόσωπα και τις οικογένειές τους, όπου θα κλιμακωθεί και θα αποκλιμακωθεί η κρίση φέρνοντας σημαντικές αλλαγές στις σχεσιακές και ενδοατομικές δυναμικές και βελτιώνοντας επί της ουσίας την ποιότητα ζωής τους το μέλλον.

Μια άλλη μορφή συνοδείας στην κρίση είναι αυτή που προσπαθούμε να συγκροτήσουμε στη Θεσσαλονίκη εκπαιδεύοντας πρόσωπα-συνοδούς, οι οποίοι θα είναι σε θέση να παρέμβουν στην οικογένεια ή όποιο άλλο πλαίσιο ή πρόσωπο τους καλέσει μπαίνοντας στην κρίση.

Ένα οξύ ψυχωσικό επεισόδιο αποκλιμακώνεται κατά τις έρευνες και τις βιωματικές μαρτυρίες ανθρώπων με ψυχωσική εμπειρία σε 2 περίπου εβδομάδες από την έναρξή του, αν δεν συνοδευτεί από βίαιη καταστολή. Διακρίνεται ένα πρόδρομο στάδιο περίπου 2-3 εβδομάδων, όπου το ενδιαφερόμενο πρόσωπο αρχίζει να αισθάνεται και να ζει διαφορετικά, χωρίς ωστόσο να ανατραπούν ακόμα οι σταθερές της καθημερινότητάς του: αϋπνίες, αυξημένο άγχος, πρώτες ασυνήθιστες σκέψεις οι οποίες δεν έχουν μορφοποιηθεί ακόμα σε συμβολικό λόγο και ισχυρές πεποιθήσεις, πολύ έντονα συναισθήματα και όξυνση των αισθήσεων. Το πρόσωπο δείχνει ταραγμένο και σε δυσκολία να επικοινωνήσει αυτό που του συμβαίνει, αλλά συνεχίζει να ζει σχετικά κανονικά.

Με την έναρξη της οξείας φάσης του επεισοδίου συμβαίνει μια έκρηξη: η καθημερινότητα αλλάζει δραστικά, σε βαθμό που οι οικείοι να μην μπορούν πια να αναγνωρίσουν σχεδόν τον άνθρωπό τους και να αδυνατούν να συνεννοηθούν μαζί του στα βασικά. Είναι η στιγμή του μεγάλου φόβου για το περιβάλλον των ανθρώπων, ο οποίος και τους ωθεί στην αναζήτηση βοήθειας. Θέλω σ’ αυτό το σημείο να τονίσω ότι αυτή είναι η κρίσιμη στιγμή της ευθύνης του κόσμου των ειδικών, καθώς είναι εκείνοι που θα ωθήσουν τα πράγματα στην μία ή την άλλη κατεύθυνση, της καταστολής ή της πραγματικής συνοδείας αυτής της ρηξικέλευθης διαδικασίας.

Γι αυτό και είναι απόλυτα σημαντικό να υπάρχουν εναλλακτικά σκεπτόμενοι και δρώντες “ειδικοί” , οι οποίοι θα βοηθήσουν την οικογένεια να αναπτύξει μια άλλη κατανόηση γι’ αυτό που βλέπει, θα ακούσουν και θα αφήσουν να ακουστεί ο συμβολικός λόγος του ενδιαφερόμενου ως λόγος φέρων νόημα, θα διευκολύνουν την “μετάφραση” αυτού του λόγου, θα δώσουν πρακτικές εναλλακτικές στην οικογένεια για το πώς να αντιμετωπίσει και θα απαντήσει τις ασυνήθιστες συμπεριφορές και θα τη διευκολύνει στην δική της μετάβαση σε ένα άλλο πλαίσιο σχέσεων και αυτοαντίληψης.

Η παρουσία των συνοδών σ’ αυτή τη φάση είναι συνήθως αναγκαίο να είναι καθημερινή από λίγες ώρες μέχρι και 24ωρη, ανάλογα με τα αποθέματα του πλαισίου. Ο συνοδός αποτελεί το δίχτυ ασφαλείας στο οποίο μπορεί να “πέσει” ο άνθρωπος που ζει την ψυχωσική εμπειρία, χωρίς να βιώσει βία: είναι εκεί. Για να ακούσει, να εμποδίσει καταστάσεις επικίνδυνες για τη ζωή, να συζητήσει με το πρόσωπο και την οικογένεια αυτό που συμβαίνει και νιώθουν, να βοηθήσει κάποιον να φάει, να κοιμηθεί, να πλυθεί ή να ανεχτεί την άρνησή του σε όλα αυτά επαγρυπνώντας για την ασφάλειά του.

Σε περιπτώσεις όπου υπάρχει ανάγκη 24ωρης παρουσίας αυτονόητα πρέπει να εναλλάσσονται περισσότεροι συνοδοί, για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν και οι ίδιοι στην ένταση όσων συμβαίνουν.

Καθώς αποκλιμακώνεται η οξεία φάση, το πρόσωπο με το ψυχωσικό βίωμα αρχίζει να έχει όλο και περισσότερες στιγμές καλύτερης συνεννόησης και συνεργασίας με τους συνοδούς του, κοιμάται όλο και καλύτερα, τρώει και είναι τρομερά κουρασμένο από όλο αυτό που έχει ζήσει. Τη φάση αυτή την ονομάζουμε “μεταψυχωσική αύρα” και χαρακτηρίζεται από μια γενική εξάντληση και αμηχανία του συστήματος και του άμεσα ενδιαφερόμενου, ο οποίος είναι σαν να επιστρέφει από ένα ξένο φιλμ και αναρωτιέται τι έγινε, ποιες από τις σκέψεις και τα συναισθήματα που βίωσε τόσο έντονα ισχύουν ή όχι, ποιοι είναι οι φίλοι και ποιοι οι εχθροί του: πρόκειται για μια φάση ριζικής επαναξιολόγησης των σχέσεων, των ανθρώπων και των τραυμάτων του παλιού και του επίκαιρου παρελθόντος.

Είναι η στιγμή που πιθανοί εγκλεισμοί και βίαιες συμπεριφορές της προηγούμενης φάσης μεταμορφώνονται σε βαθιά τραύματα στην εμπιστοσύνη του ενδιαφερομένου για τους δικούς του, τα οποία πολύ συχνά δεν επουλώνονται ποτέ, αποδυναμώνοντας με τρόπο μοιραίο όλο το σύστημα στην αναδιοργάνωσή του και οδηγώντας στην χρονιότητα. Γι αυτό και είναι τόσο σημαντικό αυτοί οι μοιραίοι τραυματισμοί να αποφευχθούν. Γι αυτό και είναι τόσο σημαντικό να υπάρχουν άνθρωποι προετοιμασμένοι να υποστηρίξουν την οξεία φάση με έναν διαφορετικό τρόπο.

Η μεταψυχωσική αύρα διαρκεί πολύ χρόνο, περίπου 3 μήνες από παρατήρηση. Είναι το στάδιο που ο ενδιαφερόμενος δεν είναι ακόμα πλήρως σε θέση να αναλάβει τις παλιές του ευθύνες και ρυθμούς, επικοινωνεί όμως συμβατά με το οικείο περιβάλλον, στο βαθμό που θα το εμπιστεύεται και προσπαθεί να ξανά οργανώσει τη ζωή του. Ο συνοδός στην κρίση είναι ακόμα εκεί υποστηρίζοντας τον αναστοχασμό του ενδιαφερόμενου και της οικογένειας και τη διαδικασία αναδιοργάνωσης που απαιτείται, με πρακτικές ιδέες και δικτύωση του συστήματος με άλλα βοηθητικά συστήματα (ομάδες αυτοβοήθειας, φίλοι, ψυχοθεραπεία, εργασία κλπ) για να αποσυρθεί σταδιακά, όταν η καθημερινότητα παίρνει μια πιο συγκεκριμένη πια μορφή.

Σ’ αυτήν την πορεία υπάρχουν πολλά ζητήματα που πρέπει να είναι ξεκαθαρισμένα από την αρχή της συνεργασίας με το εν κρίσει ευρισκόμενο σύστημα: το αίτημα του ενδιαφερόμενου ή/και της οικογένειας πρέπει να είναι σαφές και οι όροι ξεκάθαροι και προσυμφωνημένοι. Ανάλογα με την φάση που καλείται η συνοδεία αναδεικνύονται διαφορετικά ζητήματα. Αν είναι πριν την έναρξη της οξείας φάσης, μπορεί να γίνει μια προσπάθεια σύνταξης ψυχιατρικής διαθήκης σε περίπτωση ψυχιατρικού εγκλεισμού (βλέπε ψυχιατρική διαθήκη στο παραπάνω μενού).

Αν το ενδιαφερόμενο άτομο θέλει την εμπλοκή της οικογένειάς του, είναι ανάγκη να υπάρχει ένας εξειδικευμένος τρόπος προσέγγισης και συνοδοιπορίας με την οικογένεια με όρους συνοδείας και όχι καταστολής. Αν δεν θέλει την εμπλοκή της οικογένειάς του, ο ρόλος των συνοδών είναι να στηρίξουν και την ίδια της οικογένεια στην αποδοχή αυτής της απόφασης και να επωφεληθούν επίσης απ’ αυτήν. Η εμπλοκή των φίλων, ποιων φίλων και πότε, η τροφή, ο ύπνος, η αποφυγή βίας είναι όλα ζητήματα για τα οποία καλούμαστε να πάρουμε αποφάσεις κατά τη διάρκεια της κρίσης ζυγίζοντας κάθε φορά τις ισορροπίες του εν κρίσει ευρισκομένου συστήματος.

Για όλη αυτή τη διαδικασία χρειάζεται γνώση της λειτουργίας των ανθρώπινων συστημάτων, προσωπική αντοχή και γνώση των προσωπικών ορίων των συνοδών και ένα υποστηρικτικό σύστημα δεύτερης γραμμής, στο οποίο θα μπορούν να ανατρέχουν οι άμεσοι συνοδοί σε περιπτώσεις δικής τους αμηχανίας, κόπωσης ή δυσκολιών κάθε τύπου.

Η οργάνωση μιας συνοδείας σε κρίση είναι μια περίπλοκη διαδικασία που απαιτεί ακρίβεια και σχεδιασμό.

Κάθε κρίση είναι μοναδική, όπως είναι μοναδικοί και οι άνθρωποι. Κάθε κρίση που περνάει είναι μια εμπειρία ανάστασης για όσους τη ζουν. Το κλειδί αυτής της συνοδείας είναι το να είμαστε εκεί. Με πίστη στους ανθρώπους που αγωνίζονται με τόσο μεγάλο ψυχικό κόστος για την υπαρξιακή τους αλήθεια. Με την πεποίθηση ότι όλο αυτό είναι μια γόνιμη διαδικασία. Με γνώση των ανθρώπινων μηχανισμών αλληλεπίδρασης, των κανόνων του πλαισίου εκτός κρίσης (κοινωνία, εργασία, ψυχιατρική) των δυνατοτήτων και των ορίων όλων μας. Και γι αυτό χρειάζεται μια άλλη εκπαίδευση απ’ αυτήν που δίνεται παραδοσιακά στα πανεπιστήμια που παράγουν επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Μια ριζικά άλλη, συχνά αντίθετη εκπαίδευση, που είναι καιρός πια να συζητηθεί δημόσια σε αναφορά με την έμπρακτη ευθύνη του πανεπιστημιακού κόσμου απέναντι στην κοινωνία.

Άννα Εμμανουηλίδου
Κλινική Ψυχολόγος (Dr.Phil., Msc)